Project Vrij LuisterrrQuiz

De kans is aannemelijk dat je zojuist zoiets hebt geantwoord als “belletje”. Als dat zo is, dan heb je waarschijnlijk het geluid proberen in te schatten op een “causale” manier. De term die professionals ook wel gebruiken voor dit type luisteren is “causal listening”, ofwel “het luisteren naar de BRON van een geluid”.

Hier is nog een stukje Sander met een extra stukje oplossing:

Causaal luisteren

Met causaal luisteren probeer je dus de (ver)oorzaak(er) (“cause”) ofwel bron van het geluid te identificeren. Als luisteraar stel je jezelf eigenlijk onbewust de vraag: “wat klinkt er?” (of: “wat hoor ik (klinken)?”). Het is eigenlijk de meest ‘normale’ manier van luisteren. Deze term werd geintroduceerd door Michel Chion in 1983. Andere termen die voor deze manier van luisteren ook wel worden gebruikt zijn “everyday listening” (Gaver, 1993) en “denotive listening” (Huron, 2002).

Nu volgt een opdracht.

Opdracht A

Zie onderstaande afbeelding. Volg één van de volgende stappen:

• Print de onderstaande afbeelding op A3, knip beide oren uit en plak ze aan elkaar.

ÓF:

• Teken de onderstaande afbeelding (ongeveer) na, knip de oren uit en plak ze aan elkaar.

Via deze link download je een hoge resolutie PDF (A3)

Dit is jouw Causaal-Luisteren-Oor. Je krijgt er helaas geen bonuspunten voor, maar we garanderen je dat als je zelf je eigen Causaal-Luisteren-Oor knutselt, deze kennis je de rest van je leven bij zal blijven. Hoe vaak maak je immers een extra oor?

Nog niet zo moeilijk, he? Er waren meerdere geluiden te horen: inademen, het opblazen van een ballon, en het (op een bepaalde manier) langzaam leeg laten lopen van een balloon.

Hier is nog een stukje Sander met een extra stukje oplossing:

Spanning en Sensatie(s)

Het kan zijn dat je bij het geluid van het opblazen van de ballon een bepaald gevoel bekroop, al dan niet bewust. Misschien wel omdat je anticipeerde op hoe het geluid zich zou gaan ontwikkelen? Bereidde je je stiekum al voor op een hele luide knal? (Als we dit in de studio doen, dan zijn er vaak een paar ontwerpers die direct roepen “oh nee!”) Uiteindelijk bleef een luide knal uit. Luchtte dat misschien een beetje op? Totdat het andere geluid begon waarschijnlijk…

Het materiaal geluid vervult vele diverse functies in games en interactieve installaties. Eén belangrijke functie waarvoor geluid vaak wordt ingezet is het toevoegen of benadrukken van een bepaald gewenst gevoel in een ontwerp. Spanning en onrust zijn daar goede voorbeelden van. Geluid is hier als materiaal uitermate geschikt voor omdat ons gehoorsysteem goed verbonden is met een stukje in je hersenen genaamd de amygdala (ook wel je “lizard brain”). Dit onderdeel is onder andere verantwoordelijk om je te waarschuwen voor gevaar. Geluiden die luid en laag klinken (geluiden met lage frequenties) zijn daar bijvoorbeeld erg goed in omdat je amygdala ze namelijk kan interpreteren als gevaarlijke wezens, groter dan jij. De richting van laagfrequente geluiden is ook minder goed te duiden, dus als luisteraar weet je minder goed waar precies het lage geluid vandaan komt. Als je wilt weten waar je amygdala zich bevindt, klink dan deze link en klik daar (onder Areas of the brain) op ‘amygdala.

Wat vond je van het geluid van de leeglopende ballon in het eerste fragment? Vond je het mooi of lelijk? Fijn of irritant? Veel ontwerpers geven tijdens de les aan deze “lelijk” en “irritant” te vinden. Waarom eigenlijk? Nou, dat komt omdat het geluid in ieder geval twee (maar waarschijnlijk meer) eigenschappen heeft dat ons gehoor tegenstaat. De eerste eigenschap is dat het geluid een hoog volume heeft (het geluid is luid) en de tweede eigenschap is dat het geluid redelijke hoge frequenties heeft.

Even over geluid en frequenties. We denken dat we je niet meer hoeven te vertellen dat een geluidsbron simpelweg trillingen in de lucht veroorzaakt, die vervolgens door ons gehoorsysteem worden opgevangen en worden omgezet in iets dat wij ervaren als geluid. Wanneer een boom dus valt in een bos en er is niemand (lees: geen enkel organisme met een gehoorsysteem) in de buurt, dan maakt de boom dus eigenlijk geen geluid (ofschoon er wel allerlei luchttrillingen worden veroorzaakt door de vallende boom). De snelheid van zo’n trilling wordt ook wel frequentie genoemd en deze wordt weergeven in de eenheid hertz (Hz).

Ons oor is gevoelig voor een hele reeks frequenties. Hoeveel ook alweer? In theorie kan ons gehoor alle frequenties aan vanaf 20 Hz (20 trillingen per seconde) tot en met 20 kHz (kilohertz, 20.000 trillingen per seconde). In theorie. Want dat is misschien zo op het moment dat je wordt geboren, maar daarna zal de kwaliteit van je gehoorsysteem gedurende je leven afnemen. Met name de wat hogere frequenties zul je steeds slechter gaan horen. Hoe dat gebeurt is voor ieder mens verschillend, en dit is mede afhankelijk van het aantal luide concerten dat je bezoekt (al dan niet met gehoorbescherming), of je veel knalvuurwerk hebt afgestoken in je leven en of je bijvoorbeeld veel viool speelt.

Nu is het zo dat onze oren niet voor elke frequentie even gevoelig zijn. Sterker nog, er is een heel frequentiegebied waar je oren extra gevoelig voor zijn. Dat heeft te maken met het feit dat onze oren toegespitst zijn op menselijke spraak. De frequenties van menselijk spraak bevinden zich (afhankelijk van spreker, taal, etc.) ongeveer in een gebied tussen de 250 Hz en 8 kHz. Maar veel voor-de-verstaanbaarheid-belangrijke consonanten (klanken zoals de letters “k”, “p”, “s” en “t”) bevinden zich in een specifiek gebied tussen de 2kHz en de 4 kHz.

Het geluid van de leeglopende ballon bevat een flink aantal frequenties in dit gebied. De combinatie met het hoge volume zorgt ervoor dat dit geluid dus flink goed te horen is – te goed bijna. Als je dit geluid op een feestje hoort ben je vaak ook niet blij, omdat het geluid waarschijnlijk dwars door je gesprek heen komt. Nu snap je dat dat komt omdat de frequenties van het geluid van de leeglopende ballon concurreren met de frequenties van je eigen spraak of die van je gesprekspartner.

Als je “ocarina” hebt ingetypt (en niet per ongeluk “ocorona” ofzo) dan had je het juist! Met veel dank aan The Legend of Zelda weten nu heel veel meer mensen van het bestaan van dit bijzondere instrument af.

Sander?

Timbre

Zo’n ocarina is best herkenbaar, toch? Tenminste, als je deze al wel eens eerder hebt gehoord. Waarschijnlijk zal het je weinig moeite kosten om (het geluid van) een ocarina te onderscheiden van (het geluid van) een viool of een piano. Dat komt door het fenomeen timbre. Elke geluidsbron heeft een eigen timbre – ook wel klankkleur genoemd. Een klank (bijvoorbeeld de noot C op een piano) bestaat uit een specifieke verzameling frequenties. De laagste frequentie wordt de grondtoon genoemd. Dit is de toonhoogte die wij ervaren. Als je dus dezelfde C op een akoestische gitaar hoort, hoor je dat de toon(hoogte) hetzelfde is. Toch hoor je ook duidelijk het verschil tussen de (bron) piano en de (bron) gitaar. Dat komt door de andere frequenties in de specifieke verzameling, die ook wel boventonen worden genoemd. Deze combinatie van grondtoon en boventonen bepalen het timbre.

Timbre is dus een belangrijk eigenschap van geluid voor causaal luisteren en het herkennen van geluidsbronnen. Ook kan timbre je helpen bij het identificeren van geluidsbronnen die je nog niet kent, maar waarbij je wel al bekend bent met het timbre van het fysieke materiaal waaruit de geluidsbron bestaat, zoals hout, vloeistof of metaal.

Nee, het was geen buidel met muntjes maar wel zogenaamde Jingle Bells.

Sander? Jingle Bells?

Deze is wel interessant, he? Zag je ook het woord “kerst” tussen de antwoorden staan in de AnswerGarden? Dit is nou zo’n geluid dat zó sterk geassocieerd wordt met kerst, dat in veel gevallen het antwoord niet “belletjes” is maar eerder “kerst”.

Als je ook “kerst” hebt ingevuld, dan heb je waarschijnlijk het geluid proberen in te schatten op een “semantische” manier. De term die professionals ook wel gebruiken is “semantic listening”, ofwel “het luisteren naar de BETEKENIS van een geluid”. Met deze manier van auditieve observatie probeer je dus de boodschap of betekenis van een geluid te identificeren. Als luisteraar stel je je eigenlijk (al dan niet bewust) de vraag: “wat betekent het?”. En als je dus al een sterke associatie hebt met een bepaald geluid, kan het zijn dat je eerder aan de associatie (betekenis) denkt dan aan de bron. Dat is handig om te weten als je bijvoorbeeld snel ergens naar wilt refereren in je spel of interface.

Overigens is ook deze term is van Michel Chion. Een andere benaming voor semantisch luisteren die ook wel gebruikt wordt is “associative listening” (Huron, 2002).

Ok – weer een opdracht!

Opdracht B

Zie onderstaande afbeelding. Volg één van de volgende stappen:

• Print de onderstaande afbeelding op A3, knip beide oren uit en plak ze aan elkaar.

ÓF:

• Teken de onderstaande afbeelding (ongeveer) na, knip de oren uit en plak ze aan elkaar.

Via deze link download je een hoge resolutie PDF (A3)

Dit is jouw Semantisch-Luisteren-Oor. Je krijgt er geen nog steeds geen bonuspunten voor, maar misschien wel zin in meer?

Dit is ook zo’n geluid met een sterke associatie. Het instrument heet in het Nederlands een mondharp en het zou ons niets verbazen als een groot deel van jullie dit geluid associeert met “springen”.

Kom maar op:

De vraag “wat kun je zeggen over de betekenis van dit geluid?” is dus een beetje sneaky want zo zonder context heeft het geluid eigenlijk geen enkele verdere betekenis of boodschap. Toch spreekt het geluid ergens tot de verbeelding. Komt dat omdat het geluid lijkt op een bekend geluidseffect dat vaak klinkt in combinatie met een cartoony spring-animatie. Als luisteraar kun je zelf ook betekenis aan een geluid toebedelen, bijvoorbeeld door associatie (zie “associative listening” – Huron, 2002). Als ontwerper kun je je semantisch luistervaardigheden dus misschien ook wel inzetten met een iets andere vraag: “waar kan ik dit geluid voor gebruiken in mijn ontwerp?” Een soort opportunistisch luisteren? Mmm. Misschien is dát een ánder oor.

Wist je was het was? Zo ziet het er in ieder geval uit:

En dit is het:

Best een geinig geluid, he? Maar waar komt dat eigenlijk door? Is het verloop van het geluid, dat in pitch afneemt en daardoor ergens iets wegheeft van een snelle sneue trombone? Heeft het geluid zelf iets ‘vocaals’ (zitten de frequenties in het bereik van de menselijke stem?) en lijkt het daarmee op een soort van abstract kabouterig karaktertje? Is het misschien het gedrag van het geluid, dat als het “sneller” gaat klinken ook de frequenties ervan omhoog gaan?

Waar zou jij dit geluid voor gebruiken in je ontwerp?

Deze was dan wel moeilijk, he? We zijn benieuwd naar wat je hebt ingevuld. Als het moeite kost om de bron of betekenis van een geluid te bepalen, beroep je je vaak bij het raden op het analyseren van de klinkende eigenschappen van het geluid en/of de fysieke materialen van de geluidsbron. Je gaat dus zeer analytisch auditief observeren. Deze manier van het geluid proberen in te schatten heet ook wel “reduced listening”, ofwel “het luisteren naar de EIGENSCHAPPEN van een geluid”.

Wat het nou was? Nou – dit:

Sanderrr:

Wat een prachtig voorbeeld van look listen & inspire! 😉

Met reduced (“gereduceerd”) luisteren probeer je dus bepaalde klinkende kwaliteiten van een geluid te isoleren en identificeren. Als luisteraar stel je je eigenlijk de vraag: “HOE klinkt het?”. Ook deze derde term is wederom van Michel Chion. Een andere term die voor deze manier van luisteren ook wel gebruikt wordt is “connotive listening” (Huron, 2002).

Je voelt ‘m al: nog een opdracht!

Opdracht C

Nog één keer dan. Zie onderstaande afbeelding en volg één van de volgende stappen:

• Print de onderstaande afbeelding op A3, knip beide oren uit en plak ze aan elkaar.

ÓF:

• Teken de onderstaande afbeelding (ongeveer) na, knip de oren uit en plak ze aan elkaar.

Via deze link download je een hoge resolutie PDF (A3)

Dit is jouw Reduced-Luisteren-Oor. Het is vooralsnog de laatste. Heb je ze nou alledrie gemaakt én voeg je een selfie van jou met alledrie de oren toe aan je Project Vrij I project-document… eh…dan krijg je er helaas nog steeds geen bonuspunten voor. Máár heel misschien dat de afronding van de beoordeling van je project-documentatie wel naar boven uitvalt?

Waarschijnlijk was dit geluid wat moeilijk in te schatten toen het begon: een rits, een liniaal, klitteband? Maar zodra je er meer van hoort, wordt het makkelijker te raden. Dat je met je nagel over zo’n.. eh… Flippo gaat? Hoe heet dat nou ook alweer?

Oh ja! Een lenticulaire print!

Sander, vertel!

Dank je wel!

Klankomschrijvingen

Het omschrijven van geluid is best lastig als je het nog nooit hebt gedaan en je eigenlijk niet weet welke termen je kunt gebruiken. Zonder direct diep in het jargon zoals tessituur te duiken, hierbij een aantal categorieën die je kunt gebruiken bij het luisteren:

Enkel / samengesteld
Een geluid kan enkel zijn of samengesteld. Met enkel bedoelen we een geluid waarbij je slechts één duidelijke geluid te onderscheiden is, terwijl bij een samengesteld geluid vaak meerdere soorten geluiden te horen zijn. Een goed voorbeeld is Geluid 7: de Giggle Sticks. Je hoort niet alleen een geluid waarvan de frequenties omhoog of omlaag lijken te gaan, maar een (vaak luide) tik. 
Wanneer de verschillende te onderscheiden geluiden tegelijk klinken noemen we dat ook wel simultaan samengesteld. Wanneer de geluid na elkaar klinken (zoals veelal bij de Giggle Sticks) dan is dat sequentieel samengesteld.
Een combinatie van simultaan en sequentieel kan natuurlijk ook. Sterker nog: een geluidsbron die wij bijvoorbeeld “oude auto” noemen kan bestaan uit vele verschillende lagen en losse geluiden: de ronkende motor, de knallende uitlaat, de krakende vering, de piepende distributieriem, de wapperende ruitenwissers, de rollende wielen, etc.

Duur/ Verloop
Met de duur wordt simpelweg bedoelt hoe lang de periode is waarin een geluid klinkt. In de volksmond heb je het dan al snel over “korte geluiden” en “lange geluiden”. Zeer relatief dus. Als je hier nauwkeuriger in wilt zijn kun je ook iets over het Verloop van het geluid zeggen. Muziektechnologen hebben het dan over ADSR: Attack, Decay, Sustain, Release. (Als je wel eens met een synthesizer hebt gespeelt dan ben je dit vast ook al wel eens tegengekomen). Zie dit plaatje:

Stel je voor dat je een toets aanslaat op een piano en dan loslaat. Het moment dat het geluid begint te klinken en naar z’n maximum kracht gaat (uitgedrukt in amplitude, dat net even iets anders is dan volume) heet de Attack. Nadat de hamer in de piano op de snaar of snaren is geland, neemt de maximum kracht snel iets af. Deze fase heet Decay. De fase daarna, waarin de toon wordt aangehouden, heet Sustain. En als je dan de toets loslaat, dan zal het geluid vanzelf uitsterven en stoppen met klinken. Deze fase heet Release.

Korte geluiden hebben vaak relatief een zeer snelle Attack en Release, en weinig Sustain. Een “lang” geluid, bijvoorbeeld een aanzwellende drone, heeft dan weer een lange(re) Attack.

Als je meer wilt weten, begin dan eens met deze video.

Luidheid
Volume is de term die wij gebruiken om onze waargenomen luidheid uit te drukken (in decibellen, of dB). In de volksmond ook wel “hard” en “zacht”. Maar pas op met “hard” (noem deze liever “luid”) want deze term kan verschrikkelijke gevolgen hebben voor je ontwerp. Sander zal je deze anekdote misschien nog wel eens een keertje vertellen.

Klank / spectrum / timbre
Eerder haalden we al frequenties aan. Is er een duidelijke toonhoogte of frequentiegebied te horen? Vaak onderscheiden we laag, midden en hoog. Je kunt dan vaak ook iets zeggen over het timbre en daarmee de mogelijke materialen van de geluidsbron(nen).

Ruimtelijkheid
Er zijn verschillende soorten van ruimtelijkheid denkbaar als je het over geluid hebt. De meest voor de hand liggende is die van ruimtelijkheid om de geluidsbron heen, ofwel akoestiek. Hoor je bijvoorbeeld een soort kopie of galm ná (echo) of terwijl (reverb) het geluid klinkt, dan is het denkbaar dat het geluid zich in een bepaalde ruimte bevindt. Akoestiek is eigenlijik niet het geluid zelf, maar een klinkend fenomeen waarbij de geluidsgolven van een bron reflecteren, diffracteren en refracteren op en om oppervlaktes zoals muren en pillaren. Akoestiek is veel meer dan alleen galm, maar vooralsnog kun je je er iets bij voorstellen, toch? Stel je dan ook voor dat akoestiek niet alleen van toepassing is om een geluidsbron heen, maar ook in een geluidsbron. Zo kun je goed horen of een geluidsbron hol is of vol. Weleens een thermoskan gevult?

Een andere vorm van ruimtelijkheid gaat over de plaatsing en of beweging van het geluid in of door de ruimte. Klinkt een geluid links of rechts van jou als luisteraar? Beweegt het geluid zich misschien van achter je naar voor je? Draait het rondjes om je heen?

De volgende twee horen er ook bij maar hebben we al aangehaald en zijn minder relevant voor gereduceerd luisteren:

Bron
Bij causaal luisteren haalden we natuurlijk al het beschrijven van de bron aan. Wil je hier nog specifieker in zijn, dan kun je ook luisteren naar of het geluid een natuurlijke bron lijkt te hebben (ontstaat het geluid doordat een of meerdere fysieke objecten de lucht laten trillen?) of eerdere een synthetische (is het geluid gemaakt met een analoge of digitale synthesizer?)?

Betekenis
Hier hadden we het ook al even over bij semantisch luisteren. Je kunt dus onderscheiden of een geluid betekenisloos is (zoals een noot op een piano zonder context) of betekenisvol: je kunt er betekenis aan ontlenen (het geluid bevat een (duidelijke) referentie of boodschap) ofwel betekenis aan toebedoelen (je associeert het geluid met iets anders). De kans is groot dat ik je in de toekomst iets ga proberen te vertellen over semantiek en verwijzingsvormen.

Vreemde Geluiden

Sander liet net al even horen hoe je van een simpele object een bijzonder (vreemd) geluid kan maken (al dan niet met wat digitale bewerking). Een beetje een goede geluidsontwerper is altijd op zoek naar bijzondere geluiden om haar of zijn verzameling mee aan te vullen. Veelal gaat dat dus niet alleen om dingen die uit zichzelf geluid kunnen maken, zoals koeien, maar om dingen waar je (al dan niet door bijzondere handelingen) zelf geluid uit kunt krijgen. Specialisten daarin zijn foley artists – een bijzonder slag muzikant dat geen violen of piano speelt, maar liever grindbak en komkommer. Bekijk dit vegetarisch slagveld maar eens om erachter te komen hoe je favouriete geluidseffecten worden gemaakt.

Kortom: geluidsontwerp voor je spelletje hoeft dus helemaal niet moeilijk of duur te zijn. En wist je dat je zelf bij de Uitleen een Zoom H2 of H4 handheld geluidsrecorder kunt lenen? Dat is een soort microfoon en recorder inéén, met SD kaart en USB. De aubergines moet je alleen zelf regelen.

Heb je de geluidsbron kunnen raden? Dit was het:

En Sander vertelt je wat het is:

Timing en herhaling zijn dus ook belangrijke eigenschappen om geluid te herkennen. Waarschijnlijk was de bron moeilijk te raden bij een enkele tik (“een enkel geluid”). De duur van de enkele tik is zeer kort: een zeer snelle Attack en Decay, en zo goed als geen Sustain of Release. De akoestiek in het object deed hol aan waardoor de hoogfrequente tik gepaard leek te gaan met wat meer lagere frequenties. De latere snelle en minitieus constante herhaling van het geluid (“sequentieel samengesteld) was echter een duidelijke hint voor de bron: iets van een uurwerk (klok?). Alleen is de luidheid van de meeste klokken vaak minder, die object lijkt luider. Een metronoom lijkt dus voor de hand liggen. Het snelle tempo van de metronoom betekent wellicht niet direct iets, maar het doet wel misschien iets. Wij mensen zijn erg gevoelig voor tempi. Horen we muziek of een pulse met tempo dat hoger is dan onze hartslag in rust, dan jaagt dat ons aan en gaat onze hartslag de pulse achterna. Mede daarom is het fijn om naar muziek te luisteren met een hoog tempo als je je fysiek wilt inspannen. Muziek of een pulse met een laag tempo heeft juist het omgekeerde effect.

Misschien deed deze bron je denken aan zo’n plastic nepmicrofoon van de speelgoedwinkel die je vroeger bezat, of aan je gitaarversterker met zo’n knopje reverb erop, die, als je ‘m te hard neerzet op de grond, een soort galmend geluid maakt.

Dit voorwerp heet een Donnermacher en zo ziet het eruit:

Sander sluit af: